Bosh Sahifa

O’zbekiston Respublikasi Хalq talim vazirligi

Respublika bolalar kutubхonasi

Fan: Informatika

Internet tarixi

O’zgarib va rivojlanib turuvchi olam yoki jamiyat haqidagi turli xil ko’rinishdagi katta hajmdagi axborotlar dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida yig’ilib bormoqda. Bu ma'lu-motlardan foydalanish zamonaviy axborot texnologiyasi vositalarisiz katta mablag’ va vaqt talab etadi. Bunday muammolar Internet (Xalqaro informatsion tarmoq) ning tashkil etilishi bilan hal etildi.

Internet "sovuqurush" mahsuli hisoblanadi. Uning yaratilishiga yadro zarbalaridan qisman zararlanganda ham ishlay olishga mo’ljallangan tajribaviy aloqa sistemasi sifatida XX asrning 70-yillari boshlarida AQSH Mudofaa Vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan ARPANet aloqa tarmog’i asos bo’lgan. ARPANet — buzilgan aloqa bo’g’inlarni avtomatik ravishda aylanib o’tishga va tarmoqdagi kompyuterlarning ma'lumot almashishiga imkon yaratuvchi kommunikatsiyalar paketidir.

ARPANet tarmog’i birinchi marta ishga tushirilganda 4 ta kompyuter orasida maxsus kabel orqali bor-yo’g’i 2 minut davomida axborot almashinilgan. Awaliga bu tarmoq maxfiy hisoblangan. Keyinchalik, modem va telefon tarmog’i orqali axborot almashish imkoniyati yuzaga kelgandan so’ng bu tarmoqqa turli korxona va tashkilotlar ulanib olgan. Shu tariqa bu tarmoq Internet tarmog’iga aylangan.

Internettarmog’ibirortashkilotgabo’ysunmaydi, lekin davlatlar, ilmiy va ta'lim tashkilotlari, kommersiya strukturasi va millionlab xususiy shaxslar tomonidan moliyalashtiriladi. Tarmoq taklif etilgan ko’ngillilar tomonidan tashkil etilgan "Internet arxitekturasi bo’yicha kengash" tomonidan boshqariladi.

Internet va WWW

Internet — dunyo bo’ylab joylashgan va yagona tarmoqqa birlashtirilgan minglab kompyuter tarmoqlarining majmuyidir. Internetda axborot almashish standart qoidalar asosida amalga oshiriladi. Internetdagi ma'lumotlarni uzatish qpidalan protokollar (masalan, TCP/IP -TRANSMISSON CONTROL PROTOKOL / INTERNET PROTOKOL) deb ataladi.

TCP/IP protokolining axborotni uzatish usuli quyidagicha: TCP protokoli axborotni paketlarga ajratadi; IP protokoli orqali barcha paketlar qabul qiluvchiga uzatiladi va TCP protokoli tomonidan barcha paketlarning qabul qilinganligi tekshiriladi; barcha paketlar qabul qilingandan keyin TCP protokoli ularni tartibga soladi va yaxlit ko’rinishga keltiradi.

 Kompyuterlarning axborotlarni telefon tarmoqlari orqali yubora olishiga imkon beruvchi modem deb ataluvchi qurilmaning yaratilishi (1979-yil Nayes kompaniyasi) va rivojlanishi sababli faqatgina shaxsiy kompyuteri va telefoni bor millionlab kishilar tarmoqning maxsus qurilmalarisiz ham Intemetdan foydalana olish imkoniyatigaegabo'ldilar.

Hozirgi kunda Intemet dunyo bozorini o’rganishda va savdo-sotiq ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng muhim vositalaridan biriga aylanib bormoqda. Intemet o’zaro aloqa bog’lash yoki malumotlar almashish tarmog’i bo’libgina qolmasdan, unda mavjud bo’lgan ma'lumotlar ombori majmuyi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Intemetning kompyuterlar bilan bog’liq bo’lgan narsalardan muhim farqi shundaki, u o’zi haqidagi ma'lumotlarni ham o’zida saqlay oladi.

1992—93-yillarda axborot texnologiyasining rivojlanishi sababli tasviriy va tovushli axborotlarni olis masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday imkoniyati yaratilganki, u World Wide Web deb nomlangan.

World Wide Webning yaratilishiga 1989-yil Shveysariyadagi Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar Kerigashining loyihasi asos bo’ldi. Bu loyihaning maqsadi Intemetda axborot tarqatishning samarali usullarini izlash va uning oqibatlarini kuzatishdan iborat edi. Hozirgi kunda World Wide Web Intemetning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bo’lib qoldi.

Intemet deganda ko’pchilik World Wide Web (qisqacha Web yoki WWW) ni tushunadi. Aslida World Wide Web Intemetning bir qismi bo’lib, xalqaro o’rgimchak to’ri ma'nosini anglatadi. World Wide Web multimedia (multimedia — rasm va matnli axborotni tovushli va harakatdagi shakllardan iborat axborot bilan birlashtirish texnologiyasi) imkoniyatlariga ega bo’lgani uchun foydalanuvchilar e'tiborini juda tez qozondi.

WWW tarkibi

WWWda axborot maxsus sahifalarda, ya'ni Web-sahifaSaxda. joylashadi. Web-sahifaga matn, rasm, tovush, videotasvir va hokazo ko’rinishdagi axborotlami joylashtirish mumkin. Bu esa o’z navbatida reklama, tijorat, ta'lim va boshqa ko’pgina soha vakillariga beqiyos imkoniyatlar ochib berdi. Masalan, juda ko’p kinostudiyalar o’z mahsulotlarini reklama qilish uchun Web-sahifalar yaratishadi. Mazkur Web-sahifalarda asosan yangi filmlar haqidagi ma'lumotlar bilan birga shu filmlardan 1—2 daqiqali parchalar aks ettiriladi. WWW yaratilgunga qadar bunday imkoniyat faqat kinoteatrlar yoki televideniya orqaligina mumkin edi.

Kinoteatr va televideniya orqali namoyishlar belgilangan vaqtga bog’liq bo’lsa, WWW dan xohlagan kishi istalgan vaqtda yangi filmlar haqida to’liq ma'lumot olishi mumkin.

WWWning ommalashishiga yana bir omil gipermatndir. Gipermatn Web-sahifaning biror qismiga yoki boshqa Web-sahifaga bog’liqligini ko’rsatuvchi ilova bo’lib, u so’z yoki rasm bo’lishi mumkin-Gipermatn yordamida Web-sahifaning kerakli qismiga yoki boshqa Web-sahifaga tez va oson o’tiladi, bu hol kerakli qism yoki Web-sahifaga gipermurojaat deb ataladi.

  Bitta tashkilot yoki xususiy shaxsga tegishli va mazmuniga ko’ra o’zaro bog’langan bir necha Web-sahifalar majmuyi Web-sayt deyiladi. Web-saytni kitobga, Web-sahifani esa kitobning sahifasiga o’xshatish mumkin.Web-saytdagi Web-sahifalar o’zaro gipermatn yordamida bog’lanadi. Web-saytlar ham, Web-sahifalar ham Web-server deb ataluvchi Internetga ulangan maxsus kompyuterlarda saqlanadi va o’z adresiga ega bo’ladi. Bu adres URL deb ataladi. URL hamisha http:// yozuvidan boshlanadi (http — HyperText Transfer Protocot). So’ngra Web-sahifa joylashgan tarmoq (provayder) adresi (masalan, www.uzsci.net), keyin Web-sahifa nomi (masalan, ~rtm) yoziladi. Provayderlar (ingliz. provide — imkon berish, ta'minlash) — Internetning ba'zi qismlaridan foydalanishga imkon beruvchi va foydalanuvchilarga turli xizmatlarni ko’rsatuvchi firmalardir. Shunday qilib, misolda keltirilgan Web-sahifaning Internetdagi adresi http://www.uzsci.net/~rtm ko'rinishida bo’ladi.

Savol va topshiriqlar

1. Internet deganda nimani tushunasiz?

2. Internetda axborot uzatish protokoli deganda nimani tushunasiz?

3. World Wide Web haqida nimalarni bilasiz?

4. Web-sahifa va gipermatn haqida so’zlab bering.

5. Internetdagi Web-sahifalar qayerda saqlanadi?

INTERNETDA  ISHLASHNI TAMINLOVCHI   DASTURLAR

Web-brauzerlar

Siz awalgi sinflarda bir necha amaliy dasturlar bilan tanishdingiz. Masalan, Word — matn, Paint — grafik ko’rinishdagi axborotlar bilan ishlashga, Kalkulyator esa hisob-kitob ishlarini bajarishga mo’ljallangan dasturlar edi. Xuddi shunday, Internetning WWW xizmatidan foydalanish uchun ham maxsus dasturlar ishlab chiqilgan. Ular web-brauzerlar (Browser) deb ataladi. Browser inglizcha so’z bo’lib, ko’rishni to’minlash, ko^rsatish ma'nosini anglatadi. Birinchi Web-brauzer 1990-yil CERN (Yevropa Yadroviy Tadqiqotlar Kengashi) xodimi Tim Berners-Ii tomonidan ishlab chiqilgan.

Hozirgi kungacha juda ko’p Web-brauzerlar ishlab chiqarilgan. Mosaic, Opera, AdWiper, Netscape Navigator, Netscape Communicator, Microsoft Internet Explorer va Power Browser shular jumlasidandir. Shulardan eng ko’p foydalaniladigani Netscape Communicator va Microsoft Internet Explorerdir. Microsoft firmasining Internet Explorer dasturini Windows operatsion sistemasi tarkibiga kiritganligi bu brauzerning keng tarqalishiga sabab bo’ldi. Shuning uchun Microsoft Internet Explorer dasturi asosida brauzerlarning imkoniyatlari bilan tanishamiz.

Internet Explorer dasturl interfeysi

Internet Explorer dasturi quyidagi usullarda ishga tushiriladi:

Masalalar panelidagi piktogrammasi yordamida;

Windows ish stolidagi fayl belgisi yordamida;

Quyidagi ketma-ketlikdagi buyruqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi:

пуск – программы – Internet Explorer

Internet Explorer dasturida ishni tugallash uchun X piktogrammasini yoki fayl menyusining 3aKpbiTb - ya'ni yopish buyrug’ini tanlash yoki |Alt]+[F4] klavishalarini birga bosish yetarli.

Internet Explorer kompyuterga yuklanganda quyidagi ko’ri-nishdagi oyna ochiladi:

Sarlavha satrida dastur (Microsoft Internet Explorer) hamda joriy hujjat nomi aks etib turadi.

Menyular satri quyidagi menyulardan iborat:

Har bir menyu ma'lum amallarni bajarishga mo’ljallangan buyruq va ko’rsatmalar majmuyidan iborat. Ularning asosiylarini ko’rib chiqamiz.

Fayl menyusi orqali asosan Web-sahifani ochish (kompyuter xotirasiga yuklash), uni o’z nomi yoki boshqa nom bilan saqlab qo’yish, Web-sahifani qog’ozga chop etish, dasturdan chiqish ishlari amalga oshiriladi.

Takrirmenyusi yordamida qirqib olish, nusxa olishjoylashtirish, izlash kabi amallarni bajarish mumkin.

Ko’rinish menyusi tarkibiga, asosan, dasturning ekrandagi ko’rinishiga ta'sir etuvchi (uskunalar paneli, adreslar satri, holat satrini ekrandan olib qo’yish yoki joyiga qaytarib qo’yish, shrift o’lchami va kodlash usulini o’zgartirish) amallar kiradi.

Tanlangan menyusiga kirgan amallar yordamida, asosan, o’zingizga yoqqan yoki ko’p foydalanadigan Web-sahifalarni saqlab qo’yish, ularga yangilarini qo’shish, tartiblash ishlarini bajarish mumkin.

Servis menyusi dastur xususiyatlarini sozlash (dastur ishga tushirilganda avtomatik yuklanadigan Web-sahifani tanlash, Web-

sahifadagi audio, video va animatsiyalarini ko’rsatish yoki ko’rsatmaslik va hokazo) uchun mo’ljallangan.

Malumot menyusi yordamida Microsoft Internet Explorer dasturidan foydalanish haqida ma'lumot olish mumkin.

Internet Explorer dasturining uskunalar paneli

Menyular tarkibiga kirgan amallarning ba'zilari kam qo’llanilsa, ba'zilari tez-tez qo’llaniladi. Ko’p qo’llaniladigan amallarni bajarishni osonlashtirish maqsadida dasturda uskunalarpaneli\s^M. etilgan. Uskunalar paneli tugmalar majmuyidan iborat bo’lib, har bir tugma ma'lum amalni bajaradi.

Uskunalar paneliga yangi amallar kiritish yoki undagi ixtiyoriy amalni olib tashlash mumkin. Quyida uskunalar paneliga kirgan asosiy amallar keltirilgan:

Bu amallar, odatda, Internet Explorer menyulariga deyarh murojaat qilmasdan ishlashni ta'minlaydi.

Internet Explorer dasturi ishlash uchun qulay bo’lib, oson o’zlashtiriladi. Chunki bu dastur yordamida asosan Internet tarmog’idagi Web-sahifa ochiladi va zarur bo’lsa, qog’ozga chop etiladi yoki diskda saqlab qo’yiladi.

Internet tarmog’idagi Web-sahifani ochish uchun Internet Explorerning adreslar satriga kerakli Web-sahifa adresini yozib, ENTER klavishini bosish kifoya. Masalan, adreslar satriga www.rambler.ru deb vozib. lENTER  klavishini bossak, bir necha soniyadan keyin ma'lumotlar oynasida rambler.ru Web-sahifasi paydo bo’ladi. Huddi shunday ketma-ket bir necha Web-sahifani ochish mumkin. Uskunalar panelidagi "Orqaga" va "Oldinga" amallari yordamida ochilgan Web-sahifalar bo'yM> harakatlanish, ya'ni oldingi yoki keyingi ochilgan Web-sahifaga o’tish mumkin. Web-sahifaning hajmiga qarab, uning ochilishiga bir necha soniyadan bir necha daqiqagacha vaqt sarfianishi mumkin. Web-sahifa ochilish jarayonida uning qismlari ekranda asta-sekin ko’rinib boradi. Agar shu vaqtda uskunalar panelidagi "To’xtatish" tugmasini bossangiz, Web-sahifani Internetdan qabul qilish to’xtatiladi va ma'lumotlar oynasida mazkur Web-sahifaning o’qib ulgurilgan qismi qoladi.

Ma'lumotlar oynasidagi Web-sahifani qog’ozga chop etish uchun uskunalar panelidagi "Chop etish" tugmasi bosiladi. Tez-tez murojaat qilib turiladigan Web-sahifalarni "Tanlangan" papkasiga qo’shib qo’yish mumkin. Buning uchun uskunalar panelidagi "Tanlangan" rugmasi bosiladi.

Hosilbo’lgan "Tanlangan" oynasidagi "Qo’shish..." (добавить...) tugmasi bosilsa, ekranga "Tanlanganlarga qo’shib qo’yish" (3,o5aBJieHHe b roGpaHHoe") lavhasi chiqadi. Bu lavhadagi "OK" tugmasi bosilsa, ko’rsatilgan Web-sahifa "Tanlangan" papkasiga qo’shib qo’yiladi. Keyinchalik "Tanlangan" papkasiga kirganda, undagi Web-sahifalar ro’yxatida mazkur Web-sahifa nomini ko’rish mumkin. Endi bu Web-sahifani chiqarish uchun uning ro’yxatdagi nomini tanlash kifoya.